Bwetwogera ku nsolo kafulu mukuwuga , tolemwa kwogera ku 𝝶𝝶onge mu lungereza gyebayita Otter .
E𝝶𝝶onge ebeera mu mazzi.
Wano mu Buganda e 𝝶𝝶onge muziro, akabbiro kayitibwa Kaneene bwombi busolo busangibwa mu nnyanja.
Omutaka owákasolya kékika kye 𝝶𝝶onge ye Kisolo e Bweza Busujju era yewali obutaka.
Abé𝝶𝝶onge balina emibala ebiri; – Ddala ddala bweza Lutaaya bweza, Ssenkungu bweza Kitumba bweza- byaddalu byaddalu bi Nakiwala byaddalu.
Omubala omulala guvuga nti: Ddala ddala bweza, Lutaaya bweza, Ssenkungu bweza, Kitumba bweza- Lwajjali lwajjali, mwegali mwegali, abakyanjankete, be ppo ddogo, bwegaliba amafumu tuligendana-bi Nakiwala byaddulu.
Ba Nalutaaya, Lutaaya, Najjemba, Nakiganda , Muganga, Namuganga, Gwokyalya, Ssenkungu,Ssembatya, Nambatya, Nakiwala beddira 𝝶𝝶onge.
Omulimu gwabe 𝝶𝝶onge omukulu mu Lubiri, kukomaga nókulabirira Kabaka mu byókunywa, era kyekibogeza nti mwegali mwegali (mu ndeku), babeera bogera ku mazzi.
Buli mwaka mu kisaawe ky’obutonde bw’ensi, olunaku lw’E 𝝶𝝶onge lukuzibwa, lutuuka buli lw’akusatu olusembayo mu mwezi ogwa May buli mwaka.
Ekigendererwa kyókukuza olunaku luno kwekwefumiitiriza ku bulamu bwé 𝝶𝝶onge bwezibeeramu, okuli amazzi gémigga nénnyanja, nga singa gakalira e 𝝶𝝶onge nazo zibeera mu matigga.
E𝝶𝝶onge erimu ebika 13 okwetoloola ensi yonna.
Wano ku lukalu lwa Africa kuliko ebika bina byokka, ate mu Uganda mulimu ebika 3 okuli; “African Clawless Otter, Congo Clawless Otter ne Spotted Necked Otter’’.
Ngógyeko e𝝶𝝶onge okumanyibwa okuba nóbukugu mu kuwuga, e 𝝶𝝶onge era y’ensolo esinga okuba n’obwoya ebungi ku mubiri gwayo, naddala ekika ky’ e𝝶𝝶onge ekiwangalira mu gayanja aganene – Sea Otters.
Ebyoya bino tebiganya mazzi kutuuka ku lususu lwa 𝝶𝝶onge yadde ebeera nnyo mu mazzi.
E 𝝶𝝶onge kisolo ekinyumirwa obulamu obw’okubeera obw’omu, wabula mu biseera byókunoonya emmere byegatta mu bibinja ekibyanguyizaako okukwata ebyennyanja naddala ekiro.
Thembo Johnson Puruka omusomesa ku nsonga z’obutonde bw’ensi ku Uganda Wildlife Conservation Education Center – Entebbe zoo, agamba nti okwefaananyirizaako n’abantu kyebagamba nti okuwuga kubalumya enjala,né 𝝶𝝶onge nazo zirumwa nnyo enjala olwébiseera byazo ebisinga okubeera nga ziwuga.
E 𝝶𝝶onge erya byannyanja kwegattiriza,ebikere, ebiwuka ebibeera mu mazzi n’obusolo obutonotono saako ebinyonyi.
E 𝝶𝝶onge olwókuba zaagala okubeera obwomu, ensajja n’enkazi okubeerako awamu ebbanga eddene ekigendererwa kiba ky’akuzaala.
Ensajja olumala okuwakisa enkazi ngébulawo, okuddamu okulabikako ng’omwana oba abaana baayo (tetera kusukka basatu) bawezezza emyezi 5.
Ekisinga okugikomyawo kw’ekuyambako mu kukuza abaana ng’ebayiggira n’okubawa emmere.
Abaana b’e 𝝶𝝶onge bazaalibwa tebalaba bazibula luvanyuma, ate nebatandika okuwuga nga bawezezza wiiki 8.
Omuwendo omutuufu ogw’ e𝝶𝝶onge tegumayiddwa, wabula ekitongole ekirondoola omuwendo gw’ensolo munsi yonna ki International Union of Conservation Nature, kiraga nti zongedde okukendeera mu bungi, naddala mu bitundu obutonde omuli ennyanja , emigga n’entobazi gyebyonooneddwa.
Bisakiddwa: Diana Kibuuka