Banna Uganda obukadde 39 by’ebitundu 85% bagamba nti tebakkiririza mu bakulembeze baabwe bebaaloonda nti kubanga tebakulembeza birowoozo by’abantu b’ebitundu byebabakiikirira.
Alipoota ekoleddwa ekitongole ekinoonyereza ekya Afro Barometer nekya Hatchile Consult Ltd, eraze nti banna Uganda ebitundu 85% tebakyeesiga babaka ba parliament ng’abakiise baabwe abateesa ensonga eziruma abantu babulijjo.
Abantu abalala ebitundu 75% tebakkiririza mu bakansala baabwe ababakiikirira mu nkiiko za district.
Okunonyereza okwakoleddwa ku bantu 2,400 mu mwezi gwa January 2024, kwalaze nti abakulembeze abalonde ensangi zino beerowoozako bokka nakuteesa bibakuumira mu bifo byabwe sso ssikukulembeza nsonga eziruma abantu ababalonda.
Alipoota eraze nti abantu abeesiga banna byabufuzi ku mutendera gwababaka bali ebitundu 15% bokka.
Omuwendo guno gusse okuva ku bitundu 21 mu mwaka 2017, ssonga ku ba kansala abakiika ku district obwesige bwabwe buli ku bitundu 25%.
Okunonyereza kuno era kulaze nti banna Uganda baagala government nabakulembeze baabwe, bongere okusoosoowaza ensonga z’ebyobulamu, ng’abawagira ebyobulamu bakola ebitundu 62%, ebyenjigiriza ku bitundu 36%, Okukola enguudo kukwata kyakusatu n’ebitundu 34%, kko n’okubafunira amazzi amalungi ku bitundu 26%.
Ebirala ebyogeddwako abantu byebaagala okubakolera okuva mu bakulembeze mwemuli okulwanyisa enguzi, ebyobulimi, ebbula ly’emirimu, obwavu, amasanyalaze, emisolo, okulwanyisa enjala, demolulasiya n’ebirala.
Bwabadde afulumya ebyavudde mu kunoonyereza kuno ku mukolo ogubadde ku hotel Africana mu Kampala, Francis Kibirige, eyakulembeddemu okunonyereza kuno okuva mu kampuni ya Hatchile Consult Limited, agambye nti banna Uganda ebitundu 84%, bayaayanira ensonga y’okuteesa mu bibiina byobufuzi, nga waliwo okusoowagana, naye nti n’obwesige mu bibiina byobufuzi ebyo kaakano bwongedde okukendeera nga kati abantu ebitundu 62% bokka beebakyakiririza mu nteekateeka eno.
Kibirige agambye nti era banna Uganda ebitundu 65% baagala bannabyabufuzi bwebabasinga mu kalulu, bakkirize ebivuddemu eggwanga lyeyongerero okwewala ebisago n’ebiwundu ebijjawo oluvanyuma lw’okulonda.
Agambye nti okunonyereza era kulaga nti banna Uganda bagenda bakoowa amakubo ga demolulasiya, nga mu mwaka 2012 abaali bakiririza mu demolulasiya baali ebitundu 65%, ate mu mwaka 2024 abakkiririza mu demolulasiya bakola ebitundu 54% byokka.
Okunoonyereza era kulaze nti banna Uganda ebitundu 84% bakooye government ey’abasirikale okubakulembera, ebitundu 77% baagala nkyukakyuka, ebitundu 81% ssibamativu neekibiina ky’ebyobufuzi ekimu okukulembera eggwanga okumala ebbanga eggwanvu.
Bisakiddwa: Ddungu Davis